آشنایی با انواع آفات زعفران و روش های مبارزه با آنها

مقالۀ زیر با موضوع بررسی علمی آفات زعفران متعلق به خانم ربابه نادعلی نژاد، کارشناس علوم سیاسی و کارشناس ارشد الهیات است و پیشاپیش از ایشان بابت متن روان و علمی ایشان سپاسگزاریم. لازم به ذکر است که بنا به اصل امانت داری، ما متن ایشان را بدون تحریف و با حفظ سبک ایشان در اینجا بارگزاری کرده ایم.

چکیده: زعفران چیست؟

زعفران یکی از  گرانبهاترین گیاهان در جهان  سلطان ادویه جهان است  و از جنبه های گوناگون اجتماعی ،اقتصادی، دارویی و… جایگاه مهمی در کشاورزی دارد .حدود 90 درصد از تولید زعفران در ایران است .زعفران از خانواده زنبقیان می باشد که قسمت مورد استفاده گیاه انتهای خامه و کلاله است. تنها گياهي است كه واحد خريد و فروش آن به جاي تن و كيلو مثقال و گرم است و کشت زعفران در ایران به سالهای قبل از میلاد بر می گردد.

زعفران از طریق پیاز تکثیر می شود که در اصطلاح گیاهشناسی به بنه مرسوم است. مهمترین کاربرد زعفران، استفاده از آن به عنوان چاشنی غذا است. همچنین فواید پزشکی زعفران نیز بسیارند. زعفران مانند بقیه گیاهان دارای آفات مختلف است که در مزارع زعفران فعالیت دارند و باعث خسارت می شوند. چون بنه های زعفران  5تا7سال در زمین می مانند، باید بنه های سالم انتخاب شوند وقبل از کاشت با قارچ کش ها ضدعفونی شوند. زعفران کمتر ازدیگر گیاهان در معرض آسیب بیماری ها قرار گرفته است. در این مقاله به بررسی آفات زعفران خواهیم پرداخت.

آفات زعفران کدامند                                    

عوامل زیستی خسارت زای گیاهان را به طور کلی آفات گیاهی می گویند و این مسئله در مورد گیاه زعفران و آفات زعفران نیز صادق است. در تعریف آفات گیاهی آمده است: «هر گونه، زیر گونه یا بیوتیپ گیاهی، جانوری یا پاتوژنی که باعث آسیب، خسارت و یا مرگ گیاه و محصول گیاهی شود».

آفات زعفران و به طور کلی آفات گیاهی می‌توانند همراه با گیاه، اندام و محصول گیاهی زنده، بذور و اندام‌‌های گياهی تکثیرشونده غیرجنسی (مثل پیاز، غده، نهال، پیوندک، قلمه، ریزم و پاجوش)، حشرات، حیوانات ناقل، انسان، باد و توفان و باران، آب و خاک، ماشین‌آلات و ابزارهای کشاورزی و باغبانی، وسایل حمل‌و‌نقل محصولات گیاهی، بسته‌بندی‌های چوبی از مناطق بومی‌به مناطق غیربومی‌و یا از مناطق آلوده به مناطق غیرآلوده منتقل شوند.(اصغری 1396)

مهمترین آفات زعفران

به طور کلی دسته بندی های متنوعی می توان از آفات و بیماریهای زعفران و نیز آفات پیاز زعفران داشت که برخی از آن ها را در پایین خواهیم آورد:

• جوندگان:

موش ها .خرگوش  ها، تشی، آهو و گوزن

یکی از دلایل تمایل جوندگان به گیاه زعفران رشد آن در فصول سرد سال است که رشد گیاهان دیگر بسیار پایین است. به همین دلیل جوندگان را می توان یکی از آفات مهم زعفران دانست.

• خرگوشها:

1. -خرگوش های جثه بزرگ
2. خرگوش   اروپایی در مناطق شمال ،شمال غرب وغرب کشور هستند و با زخمی کردن پیازها و خوردن برگ زعفران خسارت وارد می کنند.
3. تشی (جوجه تیغی،گربه تیغی)؛پیازهای زعفران را از خاک در می آورد و می خورد.

از دیگر جوندانی که عامل آفات زعفران هستند می توان به موش ها اشاره کرد.انواع  گوناگون موش ها که به مزارع زعفران حمله می کنند عبارتند از:

1. -موش کورکه پیازهای زعفران را می خورد.
2. موش دو پای کوهستانی ،با خوردن پیازها
3. موش ورامین ؛با ریشه خواری و پیازخواری
4. موش صحرایی

یکی از راههای مهم شناسایی وجود موش در زیز زمین ضعیف شدن برگ ها  و زرد شدن برگها می باشد.

• آهو وگوزن

یکی دیگر از آفات زعفران آهوها و گوزن هایی هستند که  در زمستان به دلیلکمبود علوفه از کوه پایین می‌آیند و خسارت ایجاد می‌کنند. پرچین می توان راه مناسبی برای مبارزه با آفات زعفرانی که جنش وحوش هستند باشد.                                   

• کنه ها

1. کنه پیاز زعفران؛ یا کنه‌ی Rhizoglyphus robini از آفات مهم زعفران است .این کنه به پیاز زعفران حمله و ضمن تغدیه، باعث انتقال عوامل بیماری زای مولد پوسیدگی می‌شود . این کنه، پیازهای زعفران را از محل زخم‌ها و گاهي قسمت‌هاي سالم آن مورد حمله قرار مي‌دهد، سپس ضمن تغذيه و ايجاد تونلي در پیاز در داخل تونل شروع به زاد و ولد كرده و حفره اي به رنگ سياه در آن ايجاد مي‌شود. اما راه مبازه با این آفت زعفران چیست؟ ضد عفونی بذر از اصول مهم در کشاورزی پایدار است که با کمترین هزینه و کمترین آلودگی در محیط زیست، خسارت برخی از آفات از جمله خسارت این کنه را محدود می‌سازد.(رحیمی.1397).
2. کنه قهوه ای گندم؛ این کنه را رحیمی(1370)از گناباد از روی زعفران گزارش داده است. این کنه از برگها تغدیه می کند و قادر به تغدیه روی ریشه گیاه نیست. (نور بخش،کمالی.1374)

• حشرات

1. تریپس توتون؛ خسارت تریپس بر روی برگ‌های زعفران به صورت پیدایش نقاط زرد تا سفید رنگی مشاهده می‌شود. فعالیت این تریپس در پشت برگهای زعفران است.برگ های گیاهان آلوده زودتر از معمول خزان کرده و به طور غیر مستقیم در کاهش عملکرد زعفران سال آینده تاثیر گذار می‌باشند.
2. دم مغز
3. شته

• بیماری زوال زعفران یا قارچ ریزوکتونیاویولاسه

این قارچ به سطح پیاز حمله کرده، بر روی آن لکه های قرمز رنگ ایجاد و به به داخل پیاز نفوذ می کند باعث پوسیدن و خشک شدن برگ ها می گردد.

• بیماری تاکون یا قارچ فوساکو 

کشاورزان به این بیماری سیاهک زعفران می گویند.این قارچ ها بر روی برگها و غده ی زعفران قرار گرفته و به تدریج گیاه را از بین می برند . برای مبارزه با این بیماری اندامهای آلوده گیاه را از مزرعه خارج نموده و در محلی می سوازانند تا از اتشار آن جلوگیری شود.(عنبرانی،1365)

مبارزه با آفات زعفران: مبارزه با موش های مزارع

مباره با انواع آفات زعفران می تواند متفاوت باشد. برای مثال، چنان آفات زعفران از نوع جوندگان و به طور خاص موش ها باشند، (که از خطرناکترین آفات پیاز زعفران هستند) می توان از طریق زیر عمل کرد:

1. کاهش پرچین ها وسنگ چین ها؛ با اين كار محيط امن موش از بين رفته و به راحتي قادر به زاد و ولد نبوده و توسط پرندگان و ساير شكارچيان صيد ميشوند.
2. –  کاهش مرزها و پل‌ها در موقع كاشت و احداث مزرعه زعفران تا حد امكان اين مرزها محدود شود تا مكان لانه سازي كمتري در اختيار موش‌ها باشد. در سیستم‌های نوین آبیاری به خاطر نبودن این مرزها امکان لانه سازی موش خیلی محدودتر است.
3. مبارزه شیمیایی با آفات زعفران؛ براي مبارزه شیمیایی با موش، از سموم شيميايي يا طعمه‌هاي مسموم مي‌توان بهره جست.
4. تله گذاری؛ برای موش های کور مناسب نیستند.
5. دود دهی؛  استفاده از دود موتور سيكلت يا هر وسيله دودزا يكي از روش‌هاي بسيار مؤثر و با كم‌ترين عوارض زيست محيطي است. در اين روش دود موتورسيكلت را با شيلنگ یا تویی الستیک دوچرخه یا موتور سیکلت به داخل لانه موش هدايت كرده و تمام سوراخ‌هايي را كه دود از آنها خارج مي‌شود مسدود مي نمايند تا باعث خفگي موش گردد.(رحیمی،کمالی1397)
6. کاشت نعناع در اطراف مزارع زعفران

علف‌های هرز: یکی از آفات مهم زعفران

یکی از مشکلات اساسی زعفران کاران وجود علف های هرز به عنوان یکی از آفات مهم زعفران می باشد .زعفران به علت دارا بودن ساقه کوتاه و برگهای باریک از نظر رقابت با علف های هرز گیاه ضعیفی بوده و علاوه بر این چون یک گیاه چند ساله است علف های هرز اعم از یک ساله و چند ساله در مزارع زعفران از انبوهی زیادی برخوردار است و از این رو از مهمترین محدودیت های زراعت به شمار می روند. (Rashed mohasel 1992) مبارزه با آفات زعفران هنگامی که از جنس علف هرز باشند چندان آسان نیست و نیاز بخ دقت و مراقبت بیشتری از همیشه دارد.

گياه زعفران  از سال سوم به بعد یعنی در سال  اوج باروري، مورد تهاجم علف‌های هرز (به ویژه انواع چند ساله پهن برگ) و آفات و بیماریهای زعرفان قرار مي‌گيرد. در کتاب بیماری‌های مهم گیاهان دارویی به این آفات و بیماریهای زعفران اشاره کرده است:

1. بیماری پیچیدگی و فنری شدن کلاله: در این بیماری گیاه دارویی زعفران کلاله شبیه به فنر پیچیدگی پیدا کرده و در مواردی نیز کلاله‌ها از محل پیچیدگی‌ها قطع شده و می‌افتد. عامل بیماری مشخص نیست اما احتمالا به سن پیاز، وضعیت تغذیه گیاه ونوع خاک، شرایط فیزیولوژیکی و وجود عوامل ویروسی و فیتوپلاسمایی را می‌توان مورد نظر قرار داد.
2. پوسیدگی پیاز زعفران در انبار که در اثر فعالیت قارچ‌های Aspergillus.Rhizopus.penicillium ایجاد می‌شود.
3. پوسیدگی ریشه در ناحیه تحتانی پیاز ؛به علت نامتعادل بودن وضعیت آبیاری ،حاصل خیزی خاک و سایر عوامل پارازیتی.
4. پوسیدگی پیاز زعفران؛ به علت  بیماری قارچ Rhizoctonia crocroum.
5. بیماری دوده‌ای زعفران: این بیماری روی برگ‌ها و ریشه‌ها رشد می‌کند وقسمت‌های آلوده به رنگ دوده‌ای در می‌آید.
6. بیماری زردی یا کلروز برگ‌ها: به علت فقر عناصر غذایی یا آهکی بودن زمین یا کمبود آهن، برگ‌ها زرد می‌شوند که محلول پاشی با محلول سولفات یا آهن در کنترل این بیماری موثر است.

بیماری در سال‌های اخیر: یکی از انواع آفات زعفران

در سالهای اخير بيماری باکتریایی به نام  پوسيدگی خشک پیاز زعفران در مزارع خراسان رضوی شايع شده است و آن را نیز می توان به نوعی یکی از انواع آفات زعفران دانست.مهمترین راه انتقال عامل بیماری پوسیدگی خشک پیاز زعفران از طریق شته های آلوده است. پیازهای آلوده در مزارع جوانه نمی‌زنند و در مناطق آلوده سبز نمی‌شوند. (زکی عقل.خرم دل.کوچکی..1400)

عوامل پوسیدگی پیاز زعفران

سیاهک زعفران، پوسیدگی پیاز زعفران، پوسیدگی های فایتوفترایی و رایزوکتونیایی، پوسیدگی ذغالی، پژمردگی فوزاریومی و باکتری‌ها جزء مهمترین بیماری‌های زعفران هستند که در اکثر مناطق زعفران کاری دنیا گسترش داشته و در صورت آلودگی‌های شدید خسارت زیادی ایجاد می‌کنند .(شاملی .1397) بدین ترتیب، یکی از مهمترین راههای پیش از پوسیدگی پیاز زعفران، خرید پیاز زعفران مرغوب است.

استفاده از آبیاری تابستانه در سال‌های اخیر در برخی از شهرستان‌ها موجب ایجاد آلودگی شدیدتری شده است که آن را نیز می توان به نوعی یکی از انواع آفات زعفران دانست. به طوریکه هم اكنون بيشترين آلودگي در شهرستان‌هاي تربت حيدريه، زاوه، نصرآباد، تربت جام، نیشابور و چناران مشاهده شده است.

کاربرد عصاره های گیاهی در تهیه زعفران ارگانیک

تأثیر بالای آفت کشی گیاهان رزماری؛ ماده اصلی موجود در برگ و سرشاخه‌های گیاه رزماری را روغن فرار تشکیل می‌دهد. ترکیبات عمده موجود در این اسانس بورنئول، سینئول، بورنیل استات و کامفر می‌باشد. تحقیقات نشان داد که اسانس رزماری می‌تواند به عنوان یک کنه کش در کنترل کنه تار تن دو لکه‌ای استفاده شود.(یوسف زاده، جبله، اولیایی ترشیز، احمدیان 1397) روش‌هاي غیرشیمیایی غالباً در مورد بیماري‌هاي پس از برداشـت محصولاتی مانند میوه و سبزي توصیه می‌شود. در خصوص پیازهای زعفران که مصرف خوراکی ندارند، می‌توان با استفاده از سموم  پوسیدگی پیاز را تا حـد قابـل ملاحظـه‌اي کنتـرل کرد و به مبارزه با آفات زعفران پرداخت.(سعیدی زاده 1393)

نتیجه گیری

در این مقاله به آفات مهم زعفران و نیز بیماریهای گیاه زعفران پرداختیم. همچنین برخی از روش های مبارزه با آفات زعفران را نیز یاد گرفتیم که می توانند به حفظ سلامت زعفران ما کمک کنند. اطلاعاتی که در این مقاله آمده کانلا بنیه علمی داشته و می توانند در پژوهش هایی که پیرامون آفات زعفران انجام می شود نیز مورد اسنتفاده قرار گیرند.

منابع

• -سمیرا شاملی .وقوع بیماری قارچی زعفران در استان گلستان.مجله ترویجی زعفران 1397
• عنبرانی.محمود.طلای قرمز.انتشارات رضوی مشهد.1365
• رحیمی حسن .کمالی هاشم .راههای پیشگیری و کنترل خسارت موش کور و موش ورامین در مزارع زعفران.مجله ترویجی زعفران.ش 2.1397
• کتاب بیماری‌های مهم گیاهان دارویی . انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.1389
• زكی عقل ، م.ز.، خرم دل، س.، كوچکی، ع.، نباتی، ج.، نظامی، ا.، مير شمسی كاخکی، ا.، ملافيلاابی، ع.، رضاوانی مقادم، .، و نصايری. شاخصهای توليد بنه های استاندارد و سالم زعفران. زراعت و فناوری زعفران.1400
• Rashed Mohassel, M.H., 1992. Weeds of South Khorasan saffron fields. Agric. Sci. Technol. 6, 118-135
• سعیدی زاده .آیت الله. شناسايي برخي از قارچ هاي عامل پوسيدگي بنه زعفران و کنترل آن ها . نشریه زراعت و فن اوری زعفران.1393
• اصغری.محمدرضا. آفات گیاهی، بزرگ‌ترین تهدید امنیت غذایی.اندیشکده ارزش.1396