نقش زعفران در فرهنگ ایران چیست؟

زعفران، گیاهی با گلهای بنفش، یه محصول ایرانیه که علاوه بر دارا بودن جایگاه اقتصادی بین مردم ایران به طورکلی و مردم خراسان به صورت ویژه، جایگاه دارویی، اجتماعی، هنری، غذایی و ادبی خاص خودشو داره. این گیاه تو فرهنگ و ادب شفاهی مردم ایران هم به عنوان یه پدیده ‌ی فرهنگی-هنری موردتوجهه.
ما میخوایم تو این مقاله از زعفروش به تاریخچه زعفران، نگاه فرهنگ عامه به زعفران و جایگاه ادبی زعفران درادب شفاهی و…اشاره کنیم.
احتمالا هزاران سال پیش،‌‌‌روزی که زعفران برای اولین‌بار به‌عنوان یک گل وحشی تو خاک‌های ایران رویید، هیچوقت کسی فکر نمی‌کرد که تا به امروز همچنان از زعفران استفاده بشه. برای ما، زعفران فقط یک چاشنی ساده غذایی نیست، بلکه هویت و فرهنگه. سال‌هاست که عطر رنگ زعفران با زندگی ما ایرانیا پیوند خورده. سرگذشت زعفران تو ایران مثل اسطوره‌ایه که سرد و گرم تاریخو چشیده واز ادبیات شفاهی تا آیین‌های مذهبی و دستور پخت غذاهای مختلف همراه‌مون بوده. در ادامه این مقاله همراه‌مون باشین تا ارتباط زعفران و فرهنگ ایرانی رو بیشتر بشناسیم و ببینیم که چرا زعفران برای خانواده‌های ایرانی یه نوستالژی به معنای دقیق کلمه محسوب میشه.

تاریخچه زعفران در ایران

زادگاه بسیاری از ادویه‌های جهان، خاورمیانه و آسیای شرقیه. زعفران هم خارج از این قاعده قرار نداره. بر اساس جست‌و‌جوهای تاریخی، تعداد زیادی زادگاه زعفران رو ایران می‌دونن و نقش زعفران در فرهنگ ایرانی رو خیلی پررنگ می دونن. چراکه به نظر می‌رسه گل زعفران به‌صورت وحشی از هزاران سال گذشته تو ایران می‌روییده و رشد میکرده و با مردم این کشور خوگرفتنه و جلو اومده.
باستان‌شناسا قدمت زعفران تو ایران رو هم‌پای دوره هخامنشیان می‌دونن. چراکه تو شرح زندگی‌نامه داریوش هخامنشی به استفاده از شیر زعفران برای معطر کردن بدن اشاره شده.

به نظر می‌رسه ایرانیان باستان زعفران رو از طریق تجارت راه ابریشم به کشورهای دیگه مثل چین، یونان و روم صادر کردن.
بعد از توسعه راه‌های دریایی هم زعفران از طریق خلیج‌فارس به کشورهای اروپایی وارد شده. بسیاری از کارشناسای تاریخی، پارت‌ها رو اولین اقوام صادرکننده زعفران به جهان می‌دونن. اگر علاقه دارید بیشتر از این راجع به صادرات زعفران بدونید پیشنهاد می کنم به مقاله تاریخچه زعفران و صادرات آن یه نگاهی بندازید. اونجا مفصل تر توضیح دادیم.

به‌طورکلی زعفران قدمت چندین هزار ساله تو ایران داره که بسیاری اون رو ۵ و یه عده‌ی دیگه اونو۳ هزار سال می‌دونن. چون‌که منابع کشف شده بسیار متنوعه.
برای مثال تو یکی از نقاشی‌های صخره‌ای کشف شده تومنطقه شمال غربی ایران، از رنگ‌دانه‌های زعفران استفاده شده، همچنین تو یکی از کتاب‌های گیاه‌شناسی متعلق به دوره آشوریان از گل زعفران یاد شده.
بنابراین میشه گفت که زعفران پیشینه و سرگذشتی طولانی بین مردم ایران داشته. سرگذشتی که از چندین هزار سال پیش تا به امروز همراه خاک این سرزمین بوده.

ایرانیان و مصرف زعفران

بر اساس منابع تاریخی، گفته می‌شه که ایرانیای باستان از زعفران برای معطر کردن خوراکی‌ها، غذاها و حتی بدن خودشون استفاده می‌کردن.همچنین از رنگ زعفران برای نوشتن فرمان‌ها و قوانین، رنگ‌آمیزی پارچه‌ها و نقاشی‌ها بهره می‌بردن. طبیبای زیادی هم از زعفران برای خواص درمانی شگفت‌انگیزش استفاده می‌کردن. بنابراین ایرانیان باستان زعفران رو با عطر، طعم و خواص منحصربه‌فردی که داشت می‌شناختن.

در حال حاضر هم ما ایرانیان درست مثل نیاکان و اجدادمون، زعفران روبا عطر، رنگ و خواص بی‌نظیرش می‌شناسیم. اما زعفران برای ما فقط یک ادویه ساده یا یه محصول کشاورزی نیست. بلکه ریشه‌ای عمیق‌تر و جدانشدنی تو آیین‌ها، آداب و رسوم و فرهنگ ما داره و امروزه نقش زعفران در فرهنگ ایرانی انکارناپذیره.

زعفران و فرهنگ ایرانی: از ادبیات تا آیین‌های مذهبی

تو اشعار بسیاری از بزرگان، ستایش زعفران دیده می‌شه چراکه نقش زعفران در فرهنگ ایرانی گسترده دارای نمادهای متفاوتیه. برای مثال، از زعفران به‌عنوان نماد ارزشمند بودن و ناخوش بودن عاشق از معشوق هم یاد می‌شه. چراکه زعفران از قدیم تا به امروز، یکی از گرون‌ترین ادویه‌های جهان بوده و بی‌دلیل نیست که بهش طلای سرخ می‌گن. همین گران‌بها و نایاب بودن این ادویه باعث شده تا از زعفران با معنای باارزش بودن تو اشعار فارسی مختلف یاد بشه.
زعفران همچنین نماد باارزش بودن و عاشقیم هست که از معشوقش دوره و به‌دوراز معشوق، ناخوش احوال شده.
شاهنامه هم از این قاعده مستثنی نیست و فردوسی این شاعر بزرگ ایرانیم تو کتاب خودش به مدح زعفران پرداخته که تو ادامه بعضی از بیت‌های اونو براتون گذاشتم؛
«تنش پر نگار از كران تا كران * چو داغ گل سرخ بر زعفران»

مولانا جلال‌الدين محمد بلخي هم یکی دیگه از شاعرای فارسی‌زبانه که تو اشعارش به زعفران اشاره کرده:
«عشق چو ابر گران ريخت بر اين و بر آن * شد طرفي زعفران، شد طرفي لاله‌زار»

صائب تبریزی هم تواشعارش به تکرار از زعفران یاد کرده:
«برون میار ز دل زینهار ریشه غم * که خنده‌هاست درین شاخ زعفران پنهان»

سعدی هم توغزلیاتش از زعفران این‌طوری یاد میکنه که:
«وین عشق تو در من آفریدستند * هرگز نرود ز زعفران زردی»

عطار نیشابوری هم تو جمع شاعرانی قرار داره که از زعفران تواشعارشون یاد کردن:
«در روی من شکسته دل خند * گر موجب خنده زعفران است»

انوری تو یکی از اشعار خودش میگه: «رنگ عاشق چو زعفران باشد، هرکه عاشق بود چنان باشد»

همچنین تو خیلی از کتاب‌های تاریخی موجود، عطر زعفران رو یه عطر بهشتی نامگذاری می‌کنن، به همین دلیل از سال‌های خیلی دور، ایرانیا زعفران اصیل و باکیفیت رو برای شست‌وشوی کعبه به عربستان صادر می‌کردن. همچنین زرتشتیان هج از این ادویه خوش‌‌بو برای معطر کردن آتشکده‌ها بهره می‌بردن. بنابراین می‌شه گفت که این عطر بهشتی زعفران با ادیان و آیین‌های مذهبی مختلف تو ایران گره خورده.

چرا زعفران برای خانواده‌های ایرانی یک نوستالژی است؟

بسیاری از ما ایرانیا از زعفران به‌عنوان یه نوستالژی یاد می‌کنیم. چراکه زعفران ریشه تو فرهنگ مهمان‌نوازی ما داره و صدها ساله که موقع پذیرایی از مهمونامون، چای یا غذا رو به عطر و طعم زعفران آغشته می‌کنیم تا احترام خودمونو به مهمون نشون بدیم و بهش بگیم که حضورش برای ما باارزشه. نقش زعفران در فرهنگ ایرانی رو میشه تا به حتی سفره رنگین مهمونی ما هم دنبال کرد درواقع.
چونکه زعفران به دلیل فرایند سخت برداشت، خیلی گرون قیمته و میشه گفت که یه ادویه تجملیه، به همین دلیل به زعفران«طلای سرخ» می‌گیم و به‌عنوان نماد «باارزش بودن» میشناسیمش.
همچنین تو بسیاری از غذاهای خاص ایرانی، عطر و طعم زعفران وجود داره. برای مثال «شله‌زرد» یکی از محبوب‌ترین خوراکی‌هاییه که تو حال و هوای ماه رمضان یا ماه محرم به عنوان نذری به خونه‌ها داده میشه. رنگ زرد اون همراه با عطر شیرین زعفرانیش، هر ایرانی رو به یاد خاطرات خوب سحری و افطار تو ماه رمضان یا دیگ‌های بزرگ نذری تو حیاط‌های خونه مادربزرگ می‌اندازه.

زعفران؛ محبوب‌ترین ادویه در بین ایرانیان

مگه می‌شه شله‌زرد، برنج زعفرانی، قیمه زعفرانی و خیلی از غذاهای ایرانی دیگه رو بدون زعفران تصور کرد؟ زعفران یکی از محبوب‌ترین ادویه‌های آشپزی توبین خانواد‌ه‌های ایرانیه. اما زعفران برای ما ایرانیا فراتر از یه ادویه ساده‌ست، بلکه با تاریخ و فرهنگمونم گره خورده.
از هزاران سال پیش، زعفران به عنوان مهم‌ترین کالای صادراتی توسرزمین‌ما تبدیل شده بود که خاصیت درمانی و شفابخشیش این گل زیبا روبه یه گل معجزه‌آسا تبدیل کرده بود. نه‌تنها تو بسیاری از کتاب‌های طب سنتی از خاصیت درمانی گل زعفران یاد شده، بلکه تو بسیاری از کتاب‌های شعر و ادبیات هم به زعفران اشاره شده .
تو بسیاری از ظروف باستانی باقی‌مونده، نقش گل زعفران دیده می‌شه. همچنین تو بسیاری از فرامین یا نقاشی‌ها هم از رنگدانه‌های زعفران استفاده شده. اونقدر نقش زعفران تو تاریخ و فرهنگ ما غنی و پررنگه که نمی‌شه ردپاشو تو تاریخ گم کرد. بلکه تو هر دوره‌ای از تاریخ یه خاطره ‌ای ازش بجا مونده.
در طول تاریخ ایران، خواص درمانی زعفران را در کتب‌های طب سنتی، خاصیت رنگ‌دهی آن را در هنرهای تذهیب،‌ تحریر و قالی‌باقی و معنا و مفهوم زعفران را در اشعار، داستان‌ها و ضرب‌المثل‌ها می‌توان یافت. شاید بتوان مهم‌ترین یادگاری زعفران را در اشعار و ادبیات شفاهی مردم جستجو کرد.

زعفران در ادبیات شفاهی و ضرب‌المثل‌های ایرانی

همانطورکه گفتیم، زعفران تو زبان و فرهنگ فارسی دارای نمادهای مختلفیه. یکی از نمادهایی که باعث شده زعفران به ادبیات شفاهی و ضرب‌المثل‌ها راه پیدا کنه از خاصیت شادآوری این گل ریشه گرفته. چراکه زعفران خاصیت شادی‌آوری داره و از گذشته برای رفع ناراحتی‌ها و افسردگی‌ها، طبیب‌ها مصرف زعفران روبه بیماراشون تجویز می‌کردن. همین اتفاق باعث شده تا از زعفران به‌عنوان سنبل شادی هم یاد بشه.
این سنبل شادیو ما هم تو غزل‌های شاعرای بزرگ می‌بینیم و هم توضرب‌المثل‌ها و ادبیات شفاهی. برای مثال وقتی می‌گیم: «زعفرانی باش» یعنی این‌که برای اون شخص آرزوی شادی می‌کنیم. همچنین اگر به شخصی بگیم: «چهره‌ی زعفرانی داری» یعنی این‌که چهره‌ش مثل زعفران سرزنده و شاده.
یکی از ضرب‌المثل‌های رایج و بسیار معروف که درباره زعفران می‌گن، اینه‌ که: «خر چه داند قیمت زعفران را». تو اینجا هم به گران‌بها بودن زعفران اشاره می‌شه. چراکه خر حیوانیه که به حجم و کمیت غذایی که می‌خوره همیت می‌ده و براش فرقی نمی‌کنه که زعفران بخوره یا یونجه.
بنابراین وقتی از این ضرب‌المثل استفاده می‌شه، اشاره به این موضوع داره که افراد قدر چیزهای باارزش زندگیشونونمی‌دونن.
بنابراین اگه بخواید قدرناشناسی فردی رو نکوهش کنید، استفاده از این ضرب‌المثل پیشنهاد می‌شه.
ازضرب‌المثل‌های دیگه‌ی فارسی درباره‌ی زعفران می‌تونیم به این مورد اشاره کنیم که: «زعفران که زیاد شد بخورد خر می‌دهند». این ضرب‌المثل هم کمیاب بودن و گران بودن این گل اشاره داره. چرا که کمیاب بودن گل زعفران و سختی کاشت و برداشتش باعث شده تا این ادویه به یکی از گرون‌ترین ادویه‌های جهان تبدیل بشه.
بنابراین اگه روزی برسه که زعفران زیاد تو دسترس قرار بگیره، از قیمت و ارزششم کم می‌شه و دیگه فرقی نداره که در کنار یونجه به‌عنوان غذای خر استفاده بشه.
این ضرب‌المثل هم به این موضوع اشاره دارهکه اگر چیزی زیاد بشه، ارزش واقعی خودشو از دست می‌ده.

نتیجه گیری و کلام آخر زعفروش

همان‌طور که اشاره کردیم زعفران معمولا با دو نماد شادی و ارزشمند بودن شناخته می‌شه. به همین دلیل تو بسیاری از اشعار و ضرب‌المثل‌ها از زعفران برای توصیف شادی و کمیاب بودن چیزی استفاده شده و کاربردهای خیلی زیادی داره که بخشی به حیطه علوم و پزکشی، بخشی به حیطه آشپزی مربوط می شه و بخشی گره خورده به فرهنگ، کشور و خانواده و مذهب و اندیشه ماست.

خلاصه که باید هم قدر این گوهر با ارزش رو بدونیم و هم به کشاورزان عزیزی که با زحمت و تلاش روزمره شون از این سرمایه فرهنگی و اقتصادی ما حفاظت می کنن یه خسته نباشید صادقانه بگیم و ازشون حمایت کنیم. زعفروش به عنوان مجموعه ای که از دل یکی از همین خانواده های کشاورز زاده شده خودش رو نماینده و حامی تمام کشاورزان زعفران می دونه و در طرح بزرگ مشارکت در کاشت زعفران سعی کرده تا بخشی از این تعهد خودشو به جا بیاره. از شما دوستان نیز درخواست داره تا به این طرح پیوسته و گامی هرچند کوچک در جهت حمایت از زعفران و صنعت و کشاورزی زعفران بردارید.